Μαζάτσιο

(Masaccio, Σαν Τζοβάνι Βαλντάρνο, Αρέτσο 1401 – Ρώμη 1428). Καλλιτεχνικό ψευδώνυμο του Ιταλού ζωγράφου Τομάσο ντι σερ Τζοβάνι Γκουίντι ή Κασάι (Tommaso di ser Giovanni Guidi ή Cassai). Ελάχιστες πληροφορίες υπάρχουν για την απλή, φτωχική και παραμελημένη ζωή του και λίγα είναι τα έργα που αποδίδονται με βεβαιότητα σε αυτόν, τα οποία είχαν ωστόσο μεγάλη σημασία για την καλλιτεχνική ανανέωση της Φλωρεντίας τον 15o αι. Το 1422 ήταν εγγεγραμμένος στη συντεχνία των γιατρών και των φαρμακοπωλών και το 1424 στον κατάλογο των ζωγράφων της συντεχνίας του Αγίου Λουκά. Πριν από το έτος αυτό είχε ζωγραφίσει τη νωπογραφία των Εγκαινίων στο αίθριο της μονής των Καρμηλιτών στη Φλωρεντία, που έχει καταστραφεί. Τελευταία ανακαλύφθηκε στην Κασία ντι Ρετζέλο ένα τρίπτυχο του 1422 με τη Θεοτόκο ένθρονη και τέσσερις αγίους, έργο διαφωτιστικό για την καλλιτεχνική παιδεία του Μ. Ενώ άλλοτε υπήρχε η αντίληψη ότι όφειλε τη διαμόρφωσή του στον υστερογοτθικό ζωγράφο Μαζολίνο, η σύγχρονη κριτική δέχεται ότι είχε υποστεί βαθύτερες επιδράσεις από άλλους συγχρόνους του Φλωρεντινούς καλλιτέχνες, αναγεννησιακούς ήδη, και πιο συγκεκριμένα τον Ντονατέλο και τον Μπρουνελέσκι. Οπωσδήποτε τα χαρακτηριστικά της ωριμότητας του καλλιτέχνη δεν εμφανίζονται τόσο στον πίνακα της Παναγίας με την αγία Άννα και το Βρέφος (1420-24, πινακοθήκη Ουφίτσι, Φλωρεντία), που εκτός από τη δυνατή μορφή της Παναγίας διατηρεί ακόμα την επίδραση του Μαζολίνο, όσο στο πολύπτυχο για την εκκλησία των Καρμηλιτών της Πίζα. Φημισμένα τμήματα του διαμελισμένου σήμερα πολύπτυχου αυτού είναι Η Παναγία ένθρονη (Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο), Η Σταύρωση (Μουσείο Καποντιμόντε, Νάπολη), η βάση του πολυπτύχου με την Προσκύνηση των Μάγων, τη Σταύρωση του αγίου Πέτρου και την Αποτομή του Προδρόμου. Στην Παναγία ένθρονη διατηρείται ακόμα ο χρυσός κάμπος, όπως και στη Σταύρωση· αλλά η μορφή της Παναγίας, εμπνευσμένη από τον Τζιότο στην έλλειψη κάθε διακοσμητικού στοιχείου, είναι στέρεα, στραμμένη κατά τα τρία τέταρτα και αποκτά μεγαλύτερη ένταση με τη χρήση της προοπτικής και με το φως που πέφτει επάνω στα σώματα από την αριστερή πλευρά της σύνθεσης. Λαμπρή είναι επίσης η Σταύρωση με τη χρήση της φωτοσκίασης στο σώμα του Χριστού και μιας εκπληκτικής χρωματικής βιαιότητας που καταλήγει στον κόκκινο μανδύα της Μαγδαληνής, με τον οποίο δημιουργεί ζωηρή αντίθεση ο χρυσός καταρράκτης των μαλλιών της. Τον Αύγουστο του 1427 ο Μαζολίνο συνέχισε τη διακόσμηση του παρεκκλησίου Μπρανκάτσι στην εκκλησία των Καρμηλιτών της Φλωρεντίας και συνεργάστηκε με τον Μ.· τότε άρχισε η κοινή δραστηριότητα των δύο καλλιτεχνών που κατέληξε στη σαφή επιρροή του Μ. σε όλο τον κύκλο των Φλωρεντινών ζωγράφων, αλλά και στον ίδιο τον παραδοσιακό Μαζολίνο, στον οποίο οπωσδήποτε έδινε ιδέες. Στις Σκηνές από τον βίο του αγίου Πέτρου, που είναι επιβεβαιωμένο έργο του Μ., ο καλλιτέχνης εφαρμόζει για πρώτη φορά με πλήρη γνώση την προοπτική του Μπρουνελέσκι, τόσο σε κάθε σκηνή, όσο και στο σύνολο του παρεκκλησίου, στο οποίο ένα παράθυρο παρέχει την πηγή του φυσικού φωτός. Στη σκηνή Ο άγιος Πέτρος γιατρεύει τους ασθενείς, ο Μ. εγκαταλείπει τον μυθολογικό και φανταστικό τρόπο περιγραφής των γεγονότων και τοποθετεί τις μορφές του, τους ανάπηρους και τον άγιο με το συγκεντρωμένο και αυστηρό πρόσωπο, σε έναν δρόμο εμπνευσμένο ασφαλώς από κάποια συνοικία της Φλωρεντίας. Στην Πληρωμή του φόρου, που ο Βαζάρι θεωρούσε το αριστούργημα του κύκλου αυτού, οι απόστολοι πλαισιώνονται από το σκοτεινό και σκληρό τοπίο και η σκηνή δεν εκτυλίσσεται κατά τρόπο εξωτερικό, με τη διαδοχή των διάφορων στιγμών της δράσης, αλλά αποκτά ενότητα με τη σύγκλιση των γραμμών προς την κεντρική μορφή του Χριστού, ο οποίος με την ήρεμη και αυστηρή χειρονομία του συγκεντρώνει το υψηλό νόημα της νωπογραφίας, που τονίζεται με τα αυστηρά χρώματα και την ισχυρή πλαστικότητα των σωμάτων. Μια άλλη φημισμένη σκηνή του παρεκκλησίου είναι η Έξωση των Πρωτοπλάστων, ενδιαφέρουσα και για τη σύγκριση με τον Αδάμ και την Εύα του Μαζολίνο στο ίδιο παρεκκλήσι. Οι μορφές, με την αγωνία έκδηλη στα πρόσωπα για το αμάρτημά τους, κινούνται σε έναν στενό χώρο, που οξύνει τη δραματικότητα της σκηνής. Έργα του Μ. φιλοτεχνημένα μεταξύ 1427 και 1428 είναι και οι σκηνές Ο άγιος Πέτρος διανέμει τα αγαθά της κοινότητας και Ο θάνατος του Ανανίου, ενώ η Ανάσταση του γιου του Θεόφιλου ανήκει κατά ένα μέρος στον Μ. και συμπληρώθηκε ίσως από το Φιλιπίνο Λίπι. Ενδεχομένως το 1427, την εποχή της έντονης δραστηριότητάς του στη Φλωρεντία, ο Μ. να ζωγράφισε, κατά τη γνώμη ορισμένων κριτικών, σε συνεργασία με τον Μπρουνελέσκι, την Αγία Τριάδα της εκκλησίας Σάντα Μαρία Νοβέλα. Από την εποχή του ταξιδιού του στη Ρώμη, γύρω στο 1428, οι πληροφορίες για τον Μ. σταματούν, ούτε υπάρχουν βέβαια ίχνη της παρουσίας του στη Σταύρωση του Μαζολίνο στον Άγιο Κλήμη της Ρώμης. Η πρωτοτυπία του καλλιτέχνη και η μεγάλη αξία του δεν είναι μόνο η μορφολογική πρόοδος, που τον διαχωρίζει καθαρά από τους συγχρόνους του υστερογοτθικούς καλλιτέχνες, αλλά η διατύπωση νέων ιδεών, με εντελώς εξατομικευμένες μορφές, που για πρώτη φορά στην ιστορία των εικαστικών τεχνών φανερώνουν ότι έχουν απόλυτη συνείδηση της ατομικής τους αξίας. Το πολύπτυχο της Πίζας, που ο Μαζάτσιο δημιούργησε το 1426, φανερώνει ότι ο καλλιτέχνης ήταν γνώστης των αρχών της προοπτικής και των αξιών του φωτός. Το έργο αυτό θεωρείται ένα σημαντικό γεγονός στην ιστορία της ζωγραφικής και τεκμήριο του ουμανιστικού πνεύματος της Αναγέννησης. Η «Σταύρωση» αποτελούσε το ανώτερο τμήμα του και το ύψος όπου ήταν τοποθετημένη ανάγκασε τον καλλιτέχνη να καταφύγει σε αισθητές προοπτικές βραχύνσεις. Το σώμα του Χριστού, πλασμένο με ασυνήθιστο ρεαλισμό, κρέμεται αδρανές, το κεφάλι δεν κλίνει κατά τον παραδοσιακό εικονογραφικό τρόπο, αλλά βυθίζεται ανάμεσα στους ώμους και πέφτει εμπρός, καινοτομίες που προσδίδουν στον πίνακα έντονη δραματικότητα (Μουσείο Καποντιμόντε, Νάπολη).